Ernest Marc Louis de Gonzague Doudart de Lagrée (31 tháng 3 năm 1823 – 12 tháng 3 năm 1868) là người Pháp, lãnh đạo cuộc thám hiểm sông Mekong 1866-1868. Doudart de Lagrée gia nhập lực lượng hải quân và phục vụ trong cuộc chiến tranh Krym 1854–1856. Năm 1862, ông đến Nam Kỳ và được trao việc sang vận động vua Norodom I ở Campuchia chấp nhận bảo hộ của nước Pháp, dẫn đến ký kết các điều ước quốc tế trao cho nước Pháp quyền bảo hộ Campuchia ngày 5 tháng 7 năm 1863 tại Sài Gòn. Sau đó năm 1866 ông lại đến Đông Dương để cầm đầu cuộc thám hiểm sông Mê Kông. Khi đoàn thám hiểm tới Đông Xuyên ở Vân Nam, Trung Quốc, ông lâm bệnh nặng và qua đời. Ông được an táng và lập tháp tưởng niệm tại Sài Gòn và sau này thi hài được cải táng về Pháp.
Cuộc thám hiểm sông Mê Công
Bài viết hay
Sau khi đã chiếm lĩnh Sài Gòn, đô đốc Léonard Charner tuyên bố sáp nhập chính thức ba tỉnh Nam Kỳ của Việt Nam vào Đế quốc Pháp vào ngày 31/7/1861. Sự kiện này đánh dấu khởi đầu thời kỳ thuộc địa của Pháp ở Đông Nam Á. Tiếp theo là sự thành lập của Đông Dương thuộc Pháp vào năm 1862, và thiết lập chế độ bảo hộ của Pháp trên đất Campuchia năm 1863.
Ernest Doudart de Lagrée
Ngay từ năm 1857 giới chức thuộc địa đã xem xét nghiêm túc về một sứ mệnh “vào vùng đất xa lạ phía bắc của vùng đồng bằng sông Mekong”, họ cho rằng “chính phủ đánh giá thấp tầm quan trọng của một cuộc thám hiểm như vậy cho sự tồn tại của chính quyền thực dân Pháp” ở đây.
Ý tưởng thể hiện ở dạng lý tưởng hóa, chưa tập trung vào một tuyến đường thương mại mới, thay thế và chỉ do Pháp kiểm soát để đến Trung Quốc đã dựa trên quan niệm chung là một đế quốc rộng lớn với thị trường to lớn, là một nguồn tiềm năng cho một cơ hội thương mại lớn. Francis Garnier, người ủng hộ mạnh mẽ nhất cho việc thám hiểm, đã viết rằng “Trong thời gian dài cái nhìn của thuộc địa đã khô cứng và thiếu kiên nhẫn đối với vùng bên trong của Đông Dương vốn còn là bí ẩn lớn”. Louis de Carné, thành viên trẻ tuổi nhất đoàn thám hiểm nói đến những điều chưa biết: “Sự không chắc chắn bắt đầu ngay trong vòng hai vĩ độ cách Sài Gòn. Sự thiếu chính xác trong sơ đồ dòng chảy con sông lớn, chỉ làm sai lệch địa lý học thay vì hỗ trợ nó.”
Một sự kiện trước đó, là năm 1837 sĩ quan quân đội Anh đại úy McLeod tại Myanmar đã thám hiểm sông Salween dọc theo biên giới với Thái Lan, được coi là dấu hiệu của sự cạnh tranh và tham vọng của Anh. Tuy nhiên chính quyền Trung Quốc từ chối cho phép đoàn thám hiểm đi qua lãnh thổ nước này, nên sứ mệnh của McLeod đã kết thúc sớm. Mặc dù không thành công nhưng sự kiện này dấy lên lo ngại rằng người Anh giành chiến thắng cuộc đua và đóng kín cửa đối với người Pháp trong thương mại với Trung Quốc.
Một số nhà sử học, như sử gia Hà Lan H.Th. Bussemaker đã lập luận rằng những chủ trương và hoạt động của thực dân Pháp trong khu vực này chỉ là những phản ứng cạnh tranh với người Anh để giành vị thế địa chiến lược và quyền bá chủ kinh tế. “Đối với người Anh, rõ ràng là người Pháp đã cố gắng để ngăn cản sự bành trướng của Anh ở Ấn Độ và Trung Quốc nhắm vào quyền lợi Pháp ở Đông Dương. Lý do cho sự bành trướng mạnh mẽ này là hy vọng rằng sông Mekong sẽ thể hiện được là con đường thủy dẫn đến biên giới Trung Quốc, mà sau đó sẽ mở cửa thị trường to lớn của Trung Quốc đối với hàng công nghiệp Pháp.”
Cuộc thám hiểm sông Mekong 1866-1868, được chính quyền thực dân Pháp ở Nam Kỳ phát động và giao cho Ernest Doudart de Lagrée lãnh đạo, thực hiện thám hiểm khoa học theo đường thủy trên sông Mekong.
Mục tiêu chính của cuộc thám hiểm là thu thập các tài liệu khoa học, lập bản đồ, xúc tiến ngoại giao, và đánh giá khả năng giao thông của dòng sông để liên kết các khu vực đồng bằng Nam Kỳ, cảng Sài Gòn với vùng Thượng Xiêm ngày nay là Thái Lan và miền nam Trung Quốc. Tham vọng của chính quyền thực dân Pháp là tạo dựng ra một trung tâm thương mại thành công ở Sài Gòn, tựa như người Anh đã thực hiện kiểm soát Thượng Hải ở cửa sông Dương Tử.
Sau 2 năm đoàn thám hiểm đã đi 9.000 km từ Sài Gòn qua Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanmar và Vân Nam đến Thượng Hải, trong đó vẽ bản đồ 5.800 km các vùng đất chưa biết đến. Nó có ý nghĩa lớn trong “kỷ nguyên khám phá” Age of Discovery kinh điển. Đoàn thám hiểm đã có được sự ca ngợi cao nhất trong số các học giả, đặc biệt là Hiệp hội Địa lý Hoàng gia Anh Royal Geographical Society ở London và “giữ một vị trí đặc biệt trong biên niên sử thám hiểm của châu Âu”, lần đầu tiên khám phá các khu vực thung lũng sông Mekong, người dân ở đó và miền nam Trung Quốc đến châu Âu.
Chuyến thám hiểm rời Sài Gòn ngày 05 tháng 6 năm 1866. Doudart de Lagrée bị lên nhọt, sốt, kiết lỵ amip và nhiễm khuẩn vết thương gây ra bởi những con vắt, trong khi những người thám hiểm đã phải đi chân đất vì giày dép được cung cấp đã mòn. Khi đoàn thám hiểm tới Đông Xuyên ở Vân Nam, Trung Quốc, ông đã quá ốm không đi được, nên đã trao cho người phó là trung úy Francis Garnier nắm quyền chỉ huy.
Đài kỷ niệm Doudart de Lagrée được đặt tại Sài Gòn
Garnier đã dẫn đầu đoàn thám hiểm đến Đại Lý (Dali), để lại Doudart de Lagrée trong sự chăm sóc của bác sĩ. Nhưng sau đó ông chết vì bị áp-xe gan. Các bác sĩ cắt đưa trái tim ông về nước Pháp, còn thi thể được chôn cất tại Đông Xuyên. Garnier quyết định mang thi hài của de Lagrée đi tiếp đến Thượng Hải, lấy tàu trở về chôn ông trên ” đất Pháp “, tại Sài Gòn.
Để tưởng niệm ông, Pháp cho xây dựng một trụ tháp vuông bằng đá đứng trên đế rộng. Đài kỷ niệm Doudart de Lagrée, ban đầu đặt tại Đại lộ Bonard, nhưng sau đó để nhường đất xây Nhà hát Tây, nên được mang về đặt giữa bãi cỏ đối diện Đường Vannier (Ngô Đức Kế). Hàng rào bao quanh là 12 khẩu thần công dựng ngược, cắm mũi vào nền xi-măng và nối nhau bằng dây xích. Đây là những khẩu pháo bảo vệ Thành Gia Định, đều mang niên hiệu Gia Long thứ 16 (1817).
Tháng 7/1976 Sài Gòn đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh. Vài năm sau, nghĩa địa Tây bị giải toả. Nước Pháp cho Bá Đa Lộc, Doudart de Lagrée, Francis Garnier… ” hồi hương “. Lại cải táng, hài cốt các ông đáp máy bay sang Singapour, rồi được chuyển lên tàu Jeanne d’Arc, đưa về Pháp. Tàu cập bến Brest ngày 26/4/1983. De Lagrée được an nghỉ tại quê nhà vùng Dauphiné.
